Зубр у Беларусі з’яўляецца не толькі прадстаўніком багатага і разнастайнай жывёльнага свету, але і яе неафіцыйным сімвалам. У старажытнасці гэтую магутную і велічную жывёлу нашы продкі ўвасаблялі з сіламі прыроды і нават пакланяліся ёй, як сімвалу роднай зямлі. Аднак з цягам часу ўсё змянілася, і з трох відаў гэтага быка да нашых дзён захаваўся толькі адзін.
Галоўныя прычыны знікнення зубра ў Еўропе гэта высечка лясоў, хваробы і бескантрольнае паляванне. Дарэчы, паляванне – заўсёды быў прывілеем каралёў і шляхетных асоб. Пры Кацярыне II, якая лічыла сябе заступніцай навукі, зубраў масава адстрэльвалі для вывучэння і вырабаў з іх музейных экспанатаў. І да 1809 года, нягледзячы на выдадзены ў 1802 годзе загад Аляксандра I аб ахове і ўліку гэтых жывёл, іх засталося ўсяго 350.
У XIX стагоддзі ўнёсак да знікненне і без таго ўжо рэдкіх жывёл дадалі пажары і войны, асабліва дасталася зубрам у гады пасляваеннай разрухі, калі паляванне на іх нікім не кантралявалася. У Польшчы апошні зубр, які жыве ў натуральных умовах, паў ахвярай браканьераў у 1921 годзе, а трох апошніх каўказскіх зуброў забілі ў 1926 годзе. Жывёл, якія знаходзіліся ў той перыяд у няволі, па розных ацэнках налічвалася ад 56 да 66 асоб. У пасляваенны час іх выкарыстоўвалі для аднаўлення папуляцыі быкоў у запаведніках.
У наш час зубры занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі, Расіі, Украіны, Польшчы і Літвы, а найбольшая іх колькасць жыве ў Белавежскай пушчы.
Гісторыя аднаўлення папуляцыі белавежскага зубра
У ліпені 2016 года споўнілася 70 гадоў з пачатку вялікай работы па аднаўленні папуляцыі зуброў у беларускай частцы Белавежскай пушчы. Першых зуброў-вытворцаў у колькасці 10 асобін (белавежска-каўказскага і белавежскага паходжання) завезлі з Польшчы ў 1946 – 1949 гадах. Да 1953 года колькасць жывёл павялічылася да 18, і 7 з іх выпусцілі на волю для вольнай гадоўлі. Да 1968 года на волі апнуліся ўсе зубры, гадавальнік за непатрэбнасцю расфарміравалі, цяпер на яго месцы размяшчаецца рэзідэнцыя Дзеда Мароза.
У 1961 годзе, пасля першай савецка-польскай дамовы па праблемах развядзення зуброў было вырашана пакінуць у Пушчы жывёл толькі белавежскага паходжання. 114 белавежска-каўказскіх асобін вывезлі ў лясы Украіны і Паўночнага Каўказа. А статак, які застаўся, папоўнілі 38 чыстакроўнымі белавежскімі жывёламі з расійскага Прыокска-Тэраснага запаведніка. Да 1969 года ў Белавежскай пушчы налічвалася 63 зубра. З гэтага часу папуляцыі далі магчымасць развівацца самастойна, з мінімальным умяшаннем чалавеку.
Цяпер на тэрыторыі нашай краіны жыве 10 мікрапапуляцый зубра: белавежская, барысаўска-бярэзінская, азеранская, налібоцкая, палеская, асіповіцкая, азёрская, ляскавіцкая, найдзянская і краснаборская. Усяго на пачатак 2016 года агульная колькасць зуброў складала 1428 асобін, што прыблізна 25% ад сусветнай колькасці гэтых жывёл.
Усіх зуброў падзяляюцца на асноўны і рэзервовы фонды. У першы трапляюць жывёлы з добрымі фізічнымі дадзенымі, каштоўныя для наступнага нашчадства. Паляванне на іх цягне за сабой пазбаўленне волі тэрмінам да 6 год з выплатай штрафу ў памеры 2400 базавых велічыняў.
Да рэзервовага фонду адносяць старых жывёл, хворых і траўміраваных, якія нарадзіліся з якімі-небудзь адхіленнямі, агрэсіўных, а таксама маладых самцоў, якіх выгналі са статка падчас яру, і тых, хто пакінуў месца пасялення папуляцыі. Нягледзячы на абурэнне грамадскасці на рэзервовую катэгорыю жывёл прадугледжаны адстрэл. Спецыялісты называюць гэта аптымізацыяй колькасці і лічаць вымушанай мерай, паколькі з прычыны адсутнасці прыродных ворагаў зубры не падвяргаюцца натуральнаму адбору.
Праблемы захавання белавежскага зубра як віду
Нягледзячы на даволі вялікую лічбу беларускіх зуброў, якая быццам бы сведчыць аб адсутнасці пагрозы іх знікнення, яна, на жаль, не забяспечвае захавання зуброў у Беларусі як віду.
Уся справа ў тым, што з-за блізкароднаснага перасячэнне (мікропапуляцыі жывуць ізаляванымі групамі) генетычны патэнцыял сучасных зуброў моцна збяднеў. Гэта зрабіла жывёл уразлівымі перад узбуджальнікамі хвароб і зменамі ў навакольным асяроддзі. На думку спецыялістаў Міністэрства прыроды ў існуючай сітуацыі неабходна ўлічваць радавод і генетычную разнастайнасць жывёл-вытворцаў з іншых мікрапапуляцый.
Цікавыя факты пра зуброў
– зубр з’яўляецца самым важкім і буйным наземным млекакормячым у Еўропе;
– нягледзячы на сваю ўяўную непаваротлівасць і магутны целасклад, у момант пагрозы яго жыццю гэты лясны жыхар можа лёгка пераадолець двухметровы плот і ўцячы галопам нават па глыбокіх гурбах;
– перасоўваецца бясшумна і практычна не робіць гукаў, падае голас толькі ў выпадку крайняй небяспекі ці гневу;
– грозныя з выгляду лясныя волаты насамрэч міралюбівыя і выпадкі іх нападу на людзей вельмі рэдкія;
– зубрыны рацыён харчавання ўключае каля 400 відаў раслін. У суткі адна дарослая жывёла з’ядае да 40-60 кілаграм зеляніны;
– жывёлы маюць добры слых і чулы нюх, але блізарукі;
– зубры жывуць паасобку або невялічкімі групамі. Лідэр статка – вопытная дарослая самка;
– для прыцягнення самак у перыяд спарвання самцы выкарыстоўваюць спецыфічны мускусны пах і ўладкоўваюць паміж сабой паядынкі;
– самка зубра выношвае дзіцяня 9 месяцаў, ужо праз пару гадзін пасля нараджэння цяля пачынае хадзіць самастойна;
– у натуральных умовах зубры жывуць да 22 гадоў, пры загонным утрыманні – да 26;
– на падкормачнай пляцоўцы польскай часткі Белавежскай пушчы (лясніцтва Броўск), усталявана камера, дзякуючы якой можна ўбачыць сімвал нашай краіны ў рэжыме анлайн.
Зубр як сімвал у беларускай культуры
Знакамітая «Песьня пра зубра» беларускага паэта Міколы Гусоўскага – першы твор, які апеў гэтых моцных і велічных быкоў у літаратуры. Была напісана на пачатку 16 стагоддзя, для Папы Рымскага Льва Х, які пажадаў бліжэй пазнаёміцца з незвычайнай жывёлай з лясоў ВКЛ.
«……Роўнага звера не знойдзеш лясному асілку,
Што і ў лясах, і на пашах ляхаў і росаў
Быў і застаўся царом над усімі звярамі…».
Выява зубра ў Беларусі сустракаецца паўсюдна: на гербах Гродзенскай і Брэсцкай абласцей, а таксама ў выглядзе помнікаў, вось напрыклад:
На ўездзе ў Нацыянальны аэрапорт “Мінск”
Зубр на трасе М1, брэсцкі напрамак:
Каля Палаца культуры МАЗа
Зубр Волат – талісман хакейнага клуба «Дынама-Мінск» з 2004 года, намаляваны на лагатыпе каманды:
100-рублёвая банкнота – прывітанне з 90-х:
Ёсць і даволі шмат прыкладаў з рознымі вырабамі: “Брэсцкая зуброўка”, шакалад “Белавежская пушча” і, вядома ж, розныя сувеніры.
