Асвея – гэта ўнікальнае мястэчка Беларусі, якое знаходзіцца на самым поўначы краіны. Тут прыгожая прырода, мноства дзікіх звяроў, а ў цэнтры Асвейскага возера месціцца самая вялікая выспа з загадкавай назвай Ду. Акрамя прыродных цікавостак, тут ёсць і старажытныя славутасці, як ніяк Асвея згадваецца ў летапісе яшчэ ў 1503 годзе. За сваю гісторыю мястэчка было ўласнасцю Сапегаў, прадстаўнікоў роду Кішкаў, Гільзенаў і Шадурскіх. Ад дзвюх апошніх прозвішчаў у Асвеі засталася спадчына – руіны палаца, якія можна паглядзець і сёння.
Будаўніцтва шыкоўнага палаца Гільзенаў пачалося ў другой палове 18 стагоддзя. Прыкладна ў той жа самы перыяд браты Гільзены, Ян Аўгуст і Ежы Мікалай, заканчвалі іншы значны праект у Асвеі – кляштар місіянераў. Ацаніць маштаб сядзібы, якую называлі самай прыгожай ва ўсёй Рэчы Паспалітай, можна па малюнку Напалеона Орды.
Амбіцыйны палац скончылі будаваць у 1782 годзе. Па выніку атрымаўся яскравы прыклад архітэктурнага стылю класіцызм. Будынак складаўся з пяці карпусоў, звязаных паміж сабой галерэямі.
Ёсць нават цікавы архітэктурны факт: колькасць вокнаў была роўная колькасці дзён у годзе (365), колькасць залаў – колькасці тыдняў у годзе. Акрамя таго палац меў 4 асноўныя ўваходы – як сімвал чатырох сезонаў года.
Прадстаўнікі Гільзенаў валодалі Асвеяй да 1786 года, а пасля смерці Юзэфа (Ежы) Гільзена які не меў дзяцей, багатыя землі адышлі да Яна Шадурскага. Пры ім пашырылі пейзажны парк, а таксама пабудаваны рачныя каналы.
Цікавая асаблівасць Асвейская маёнтка – гэта развітая сістэма падземных хадоў, якія распасціраліся на вялікія адлегласці. Кажуць, што нават сёння можна адшукаць уваходы ў гэтыя старажытныя падзямеллі.
У 1917 годзе сядзіба-палац была нацыяналізавана, а маёнтак быў разрабаваны. Падчас вайны частку палаца ўзарвалі, іншую частку, ужо ў пасляваенныя гады, выкарыстоўвалі пад патрэбы мясцовай адміністрацыі. Калі палац Гільзенаў разабралі цалкам – невядома, на жаль дакладнай інфармацыі знайсці не змог.
Ад палаца да нашых дзён дайшлі толькі рэшткі цэнтральнай часткі (галоўнага корпуса).
Яшчэ адна славутасць гарадскога пасёлка Асвея – гэта частка былога кляштара місіянераў, а дакладней будынак шпіталя. Манахаў місіянераў запрасіў у гэтыя краі ў другой палове 18 стагоддзя Ян Аўгуст Гільзен, тагачасны ўладальнік мястэчка.
Дзейнасць гэтага кляштара была накіравана на павышэнне пісьменства і адукаванасці сялянскіх дзяцей. У сценах місіянерскага шпіталя таксама працавала школа для будучых ксяндзоў.
Адно крыло гэтага шпіталя было часткова адноўлена некалькі год таму і ў ім перыядычна праводзіліся імшы.
Браты Гільзены, Ян Аўгуст і Ежы Мікалай, далі грошы на будаўніцтва Траецкага касцёла пры кляштары, але на жаль гэты храм не захаваўся.
Дакладная дата ўзвядзення касцёла – невядомая, але мяркуецца, што гэта адбылося да 1782 года. Па ўсёй імавернасці, работамі над храмам кіравала Канстанцыя Гільзен, жонка Яна, бо ейны муж памёр яшчэ ў 1767 годзе. Праектам касцёла займаўся малады архітэктар Антоні Парака (ён працаваў і над касцёлам Святога Антонія ў Друі).
Па архітэктуры Асвейскі касцёл адносіўся да стылю барока, быў бязвежавым, з прыгожым фігурным фронтам. Падобныя храмы да прыкладу ёсць у Мазыры, Касцяневічах, Дзісне. Кляштар місіянераў у Асвеі канчаткова закрылі ў 1836 годзе, а касцёл Святой Тройцы ў той час стаў простым парафіяльным.
У 1917 годзе ў Асвеі пачалася барацьба са старым рэлігійным укладам, якая скончылася ў 1937 годзе сумнымі падзеямі. Траецкі касцёл узарвалі, а ягоныя руіны разабралі на будаўнічыя матэрыялы. Будынку шпіталя пашанцавала болей, яго прыстасавалі пад адміністрацыйныя патрэбы – таму часткова і захаваўся.
У 90-ыя, неабходнасць у гэтай пабудове знікла і таму яе вонкавае аблічча адразу пачало пагаршацца. Былі сціплыя спробы закансерваваць гістарычны помнік, якія з пераменным поспехам працягваюцца і сёння.
Руіны старадаўняга палаца-сядзібы знаходзяцца недалёка ад Асвейскай школы, ніжэй кропка з размяшчэннем гэтай славутасці на мапе:
Калі будзеце ў гэтым краі раю з’ездзіць паглядзець на неагатычны храм у аграгарадку Сар’я.
